Tangata Whenua
Ngā Hapū
Ko Moerangi te maunga, ko Puarenga te awa.
Ko Ngāti Hurungaterangi, ko Ngāti Taeotu, ko Ngāti Te Kahu ngā hapū.
Nau mai, haere mai. Nei rā te pōhiri atu ki a koutou. Ko te whenua nei nō ō mātau tūpuna, kikī ana i ngā tohu whenua me ngā kōrero tuku iho.
Ko te whenua
Ko te whenua te pūtake o te mana me te ora o te iwi. He kāwai e hono ai te tangata ki te whenua ake, ina takitaki i te hekenga i a Papatūānuku rāua ko Ranginui. Ko te whakapapa e herea ai ki te whenua, me ngā momo wāhanga o te taiao, hei hanga taketake o te ahurea me te oranga o te tangata. Nō te whakapapa me te whanaungatanga – ka hua ake ngā tikanga e tiaki ai tātau i te whenua, i te wai, i te taiao, he pērā me ngā tūpuna, me tātau nei, me te uri whakatupu.
Ko te whenua nei he wāhanga nō te poraka whenua o Te Whakarewarewa 1, i tūtū ai ngā pā, ānō ko Te Mingi, ko Turikori, ko Puhirua, ko Tītokorangi. I aua pā nei, i aua kāinga nei, he wharepuni e moe tahi ai te iwi, he tūāhu e karakia ai ngā tohunga, he urupā e takoto ai ngā mate.
Ko Tuteata te tangata, ko Hapuriri te wahine
Ko Tuteata te mokopuna tuarua a Rangitihi, he tupuna rongonui o Te Arawa, Ko Te Arawa te waka i heke mai ai ngā tūpuna i Hawaiki. Nā tō mātau hekenga i a Tuteata rāua ko tāna wahine, a Hapuriri, i riro ai i a mātau te whenua i tukuna mai ki a Ngāti Hurungaterangi, ki a Ngāti Taeotu, ki a Ngāti Te Kahu.
Kei roto koutou i te whare e mau nei te ingoa o tō mātau tupuna, arā ko “Te Whare Nui o Tuteata”.
Nā ngā hapū tēnei tino ingoa i tuku atu, arā nā te ahi kāroa - me kī ko ngā whānau whai mana i te whenua nei.
Nā ō mātau hapū hoki ngā tauira kōwhaiwhai i tuku hei whakarākei i te whare nei. Ko aua tauira nei nō te wharenui, ko Hurungaterangi, e tū ana ki Ngāpuna, kia rua kiromita ki te raki.
Ko Ngāti Hurungaterangi, ko Ngāti Taeotu, ko Ngāti Te Kahu ngā hapū
Ko ngā hapū e toru o tēnei takiwā ko Ngāti Hurungaterangi, ko Ngāti Taeōtū, ko Ngāti Kahu. He whanaunga katoa mātau, e 15 whakatupuranga e heke nei i a Taeōtū rāua ko Hapuriri.
Ko Hurungaterangi rāua ko Whaingārangi
- Ko Tūwhakairikawa te mātāmua a Tuteata, ā, i heke iho i a ia te kāwai me te mana o te whenua ki a Whaingārangi. Ko tāna tāne, ko Hurungaterangi, he tino toa, ā, nāna te mate o tōna matua i ranaki. I reira, i te raupatu whenua ka pūmau te mana o Hurungaterangi i runga i te whenua nei. Ka tupu ā rāua tamariki i te whenua papatupu o Whaingārangi, hei tauira i Ngāpuna, i Ōwhatiura, i Te Whakarewarewa.
Ko Taeotu rāua ko Paretuhi
- Ka moe a Taeotu i a Paretuhi. I noho te nuinga o ō rāua uri i Ōhinemutu, i Ōwhatiura, i Te Whakarewarewa, otirā i ētehi wāhanga hoki o Rotomahana-Parekārangi. Ko te ōhākī a te rangatira, a Te Rangiiwaho, ki a Taeotu, “Haere ra, e hoa mā, noho mai, kia mau ki Rotorua. Whiria te taura o te whenua. Mēnā ka whati, hono anō. Noho tonu ki Piopio me Te Hemo." He tohutohu tēnei kia mau tonu ki te herenga tangata i waenganui i te iwi me te whenua nei.
Ko Te Kahu rāua ko Kōhuru
- Ko Te Kahu te tamāhine a Hinekura o Ngāti Tuteata rāua ko Tarawhiti o Ngāti Uenukukōpako. Ko te tāne a Te Kahu, ko Kōhuru o Ngāti Tūmatawera. Kua noho ō rāua uri i Tumunui, i te pito tonga o te roto o Rotokākahi, i Te Whakarewarewa, i Tihiōtonga.
Onamata, āianei, anamata
E hia rau tau nei, ka noho ngā uri o Tuteata rāua ko HapuririHapuriri i ngā pā me ngā kāinga i a rātau e mahi māra ana i konei. He maha ngā wāhi tapu o te whenua nei. Ināianei, ka kitea ngā poupou whenua e tata ana ki te ngahere.
Te ao o ngā tūpuna
Kikī ana te whenua nei i ngā manu, i ngā rākau, i ngā aha, i nui ai te kai, he pērā me te aruhe. He maha hoki ngā māra o te whānau me te hapū hei whakatupu kai, pērā I te aruhe me te kūmara. Kohikohingia ai ngā hua tawa, ngā hua karaka, te aruhe, ā, ka tunua i roto i ngā ngāwhā me ngā tao tunu kai. Kātahi ka horaina i runga i ngā kōhatu kia tauraki, ā, ka tohua.
Kikī ana te awa o Te Puarenga i te kai. Tāherehere ai i ngā momo manu i reira, he pērā me te kawau, me te pārera. Hao ai ngā whānau i te īnanga, i te kōkopu, i te kōura. Tuputupu ai te raupō i Te Puarenga, ā, whakamahia ai hei hanga whare. He taonga hoki te raupō hei kai, arā ko ngā pakiaka, ko ngā tātā, ko ngā kākano. Tātari ai te raupō i ngā rerenga wai, ā, hei nohonga hoki mo te ika.
I ngā whenua nei tērā ngā tino taonga pēnei i te kōkōwai. Nā ka rāhuitia, ka whakatapua te wāhi i kitea ai. He nui ngā take o te kōkōwai, hei pani, hei whakarākei i ngā whare.
He tino āhuatanga te ngāwhā nō te rohe nei, ā, ka whakamahia tonutia hei tunu kai. Tērā anō ngā waiariki e tata ana hei kaukau rānei, hei haumanu rānei. Tērā hoki tētehi tino repo e nui ana te harakeke, ā, ka whakamahia tonutia ngā ngāwhā kia rite ai te harakeke hei whatu kākahu, hei raranga whāriki, kete.
Te taenga mai o Tauiwi
I te rau tau 1800, ka taetae mai ngā manene o Ōropi ki te takiwā nei o Rotorua. Kāore a Ngāti Whakaue i haina i te Tiriti o Waitangi, engari i haina i te Kawenata a Te Penetana i te tau 1880. E ai ki taua kawenata, ka kite ō mātau tūpuna i ngā hua o te whakatū tāone, ahakoa kāore te whenua e hokona. Ko te mea kē, ka whakaae te hunga nohonoho ki ngā rīhi e 99 tau nei te roa. Mā te Karauna aua rīhi e whakahaere.
Otirā, kāore ngā tikanga o te Kawenata i tutuki. Ka ngarongaro haere ngā whenua o ngā tūpuna i ngā ture me te hokohoko whenua a te Karauna. Kāore anō kia 10 tau, kua riro i te Kāwanatanga te 90% o te poraka whenua o Te Whakarewarewa. Ka makere te pūnaha rīhi o te tāone o Rotorua, ā, tae atu ki te tau 1894, kua kore, tata nei, ngā whenua o Ngāti Whakaue i ngā poraka o Te Whakarewarewa.
Ka tīmata te Kāwanatanga ki te whakamahi i te whenua nei hei tupuranga ururākau i te tau 1898, ā, hei wāhi rangahau ngāherehere i te tau 1947. Ko te hononga ā-tinana o te hapū ki te whenua nei i motu i taua wā. Heoi anō, ko te hononga ā-wairua, i te mau tonu. Kei te mamae tonu i te ngaromanga o te whenua i tēnei wā tonu.
Ngā wawata o te hapū
Ināianei kua aro atu Ngā Hapū e Toru ki te toro atu me te whakakaha i ngā hononga.
Ka whaihua tēnei ki te tino rangatiratanga, kit e motuhaketanga. Ka noho tūtahi mātau, ā, ka whakamahere i te anamata.
He wāhanga te whenua nei o tō mātau rohe, o tō mātau tūrangawaewae. Ka pupuru tonu ki te kaha o te ahurea i roto i te whakahī. Ka mōhio ngā uri whakatupu ki te whenua me te whakapapa, ōna hītōria me ngā hononga ā-whānau.
Ko te marae kei te pūtahitanga o te iwi. Ko te ahi kāroa, he hunga e kōmau tonu ana i te ahi o te kāinga, ka tū kaha. Ka ora rawa ngā whānau.
Ka whai kaha mātau ki te mahi kia hoki ora mai, kia hoki urutapu mai ō mātau whenua, ō mātau wai, ō mātau taonga. Ka kaha ai te mauri.
Ka kaha te uri whakatupu te whai i te mātauranga, kia tū māia i ngā ao e rua.
Ka tutuki te taumata e tika ana, i runga i te aroha. Ka waitohua tō mātau tūranga i tēnei ao e whai wāhi ai ngā tūpuna me te uri whakatupu.
Te Kawenata Tauaroaro
Te ahunga ki anamata, e whakatū ana mātau ngā hapū he hononga ukauka me Scion ki te here anō i te iwi me ngā kōrero tuku iho ki te whenua nei. Ko te ingoa o te papa rauhī nei, ko ko Te Papa Tipu – arā he wāhi e tupu ai, e hua ai, ahakoa te aha – ka tika.
Ka whakaatahia ai taua tupuranga i tō mātau hononga i runga i te Kawenata Tauaroaro o ngā hapū me Scion.